تقوا از
رايجترين كلمات نهج البلاغه است.در كمتر كتابى مانند نهج البلاغه بر عنصر تقوا
تكيه شده است،و در نهج البلاغه به كمتر معنى و مفهومى به اندازه تقوا عنايت شده
است .تقوا چيست؟
معمولا چنين
فرض مى‌شود كه تقوا يعنى«پرهيزكارى»و به عبارت ديگر تقوا يعنى يك روش عملى منفى،هر
چه اجتنابكارى و پرهيزكارى و كناره‌گيرى بيشتر باشد تقوا كاملتر است.
طبق اين تفسير
اولا تقوا مفهومى است كه از مرحله عمل انتزاع مى‌شود،ثانيا روشى است منفى،ثالثا هر
اندازه جنبه منفى شديدتر باشد تقوا كاملتر است.
به همين جهت
متظاهران به تقوا براى اينكه كوچكترين خدشه‌اى بر تقواى آنها وارد نيايد از سياه و
سفيد،تر و خشك،گرم و سرد اجتناب مى‌كنند و از هر نوع مداخله‌اى در هر نوع كارى
پرهيز مى‌نمايند.
شك نيست كه
اصل پرهيز و اجتناب يكى از اصول زندگى سالم بشر است.در زندگى سالم،نفى و اثبات،سلب
و ايجاب،ترك و فعل،اعراض و توجه توأم است.با نفى و سلب است كه مى‌توان به اثبات و
ايجاب رسيد،و با ترك و اعراض مى‌توان به فعل و توجه تحقق بخشيد.
كلمه توحيد يعنى
كلمه«لا اله الا الله»مجموعا نفيى است و اثباتى،بدون نفى ما سوا دم از توحيد زدن
ناممكن است.اين است كه عصيان و تسليم،كفر و ايمان قرين يكديگرند،يعنى هر تسليمى
متضمن عصيانى و هر ايمانى مشتمل بر كفرى و هر ايجاب و اثبات مستلزم سلب و نفيى
است: فمن يكفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى (بقره/ .256)
اما اولا
پرهيزها و نفيها و سلبها و عصيانها و كفرها در حدود«تضاد»هاست.پرهيز از ضدى براى
عبور به ضد ديگر است،بريدن از يكى مقدمه پيوند با ديگرى است.
از اين رو
پرهيزهاى سالم و مفيد،هم جهت و هدف دارد و هم محدود است به حدود معين.پس يك روش
عملى كوركورانه كه نه جهت و هدفى دارد و نه محدود به حدى است،قابل دفاع و تقديس
نيست.
ثانيا مفهوم
تقوا در نهج البلاغه مرادف با مفهوم پرهيز حتى به مفهوم منطقى آن نيست.تقوا در نهج
البلاغه نيرويى است روحانى كه بر اثر تمرينهاى زياد پديد مى‌آيد و پرهيزهاى معقول
و منطقى از يك طرف سبب و مقدمه پديد آمدن اين حالت روحانى است و از طرف ديگر معلول
و نتيجه آن است و از لوازم آن به شمار مى‌رود.
اين
حالت،روح را نيرومند و شاداب مى‌كند و به آن مصونيت مى‌دهد.انسانى كه از اين نيرو
بى‌بهره باشد،اگر بخواهد خود را از گناهان مصون و محفوظ بدارد چاره‌اى ندارد جز
اينكه خود را از موجبات گناه دور نگه دارد،و چون همواره موجبات گناه در محيط
اجتماعى وجود دارد ناچار است از محيط كنار بكشد و انزوا و گوشه‌گيرى اختيار كند.
مطابق اين
منطق يا بايد متقى و پرهيزكار بود و از محيط كناره‌گيرى كرد و يا بايد وارد محيط
شد و تقوا را بوسيد و كنارى گذاشت.طبق اين منطق هر چه افراد اجتنابكارتر و
منزوى‌تر شوند جلوه تقوايى بيشترى در نظر مردم عوام پيدا مى‌كنند.
اما اگر
نيروى روحانى تقوا در روح فردى پيدا شد،ضرورتى ندارد كه محيط را رها كند،بدون رها
كردن محيط،خود را پاك و منزه نگه مى‌دارد.
دسته اول
مانند كسانى هستند كه براى پرهيز از آلودگى به يك بيمارى مسرى،به دامنه كوهى پناه
مى‌برند و دسته دوم مانند كسانى هستند كه با تزريق نوعى واكسن،در خود مصونيت به
وجود مى‌آورند و نه تنها ضرورتى نمى‌بينند كه از شهر خارج و از تماس با مردم پرهيز
كنند،بلكه به كمك بيماران مى‌شتابند و آنان را نجات مى‌دهند.آنچه سعدى در گلستان
آورده نمونه دسته اول است:
بديدم عابدى در
كوهسارى
قناعت كرده از
دنيا به غارى
چرا گفتم به شهر
اندر نيايى
كه بارى بند از دل
برگشايى؟
بگفت آنجا
پريرويان نغزند
چو گل بسيار شد
پيلان بلغزند
نهج البلاغه
تقوا را به عنوان يك نيروى معنوى و روحى كه بر اثر ممارست و تمرين پديد مى‌آيد و
به نوبه خود آثار و لوازم و نتايجى دارد و از آن جمله پرهيز از گناه را سهل و آسان
مى‌نمايد،طرح و عنوان كرده است:
ذمتى بما اقول رهينة و انا به زعيم.ان من صرحت له العبر عما بين يديه
من المثلات حجزته التقوى عن تقحم الشبهات.(نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 57)
همانا درستى
گفتار خويش را ضمانت مى‌كنم و عهده خود را در گرو گفتار خويش قرار مى‌دهم .اگر
عبرتهاى گذشته براى يك شخص آينه قرار گيرد،تقوا جلو او را از فرو رفتن در كارهاى
شبهه ناك مى‌گيرد. تا آنجا كه مى‌فرمايد:
الا و ان الخطايا خيل شمس حمل عليها اهلها و خلعت لجمها فتقحمت بهم فى
النار.الا و ان التقوى مطايا ذلل حمل عليها اهلها و اعطوا ازمتها فاوردتهم الجنة (الكافي (ط -
الإسلامية)، ج8، ص: 67) .
همانا خطاها
و گناهان و زمام را در اختيار هواى نفس[قرار]دادن،مانند اسبهاى سركش و چموشى است
كه لجام از سر آنها بيرون آورده شده و اختيار از كف سوار بيرون رفته باشد و عاقبت
اسبها سوارهاى خود را در آتش افكنند.و مثل تقوا مثل مركبهاى رهوار و مطيع و رام
است كه مهارشان در دست سوار است و آن مركبها با آرامش سوارهاى خود را به سوى بهشت
مى‌برند.
در اين خطبه
تقوا به عنوان يك حالت روحى و معنوى كه اثرش ضبط و مالكيت نفس است ذكر شده است.اين
خطبه مى‌گويد لازمه بى تقوايى و مطيع هواى نفس بودن،ضعف و زبونى و بى‌شخصيت بودن
در برابر محركات شهوانى و هواهاى نفسانى است.انسان در آن حالت مانند سوار زبونى
است كه از خود اراده و اختيارى ندارد و اين مركب است كه به هر جا كه دلخواهش هست
مى‌رود .لازمه تقوا قدرت اراده و شخصيت معنوى داشتن و مالك حوزه وجود خود بودن
است،مانند سوار ماهرى كه بر اسب تربيت شده‌اى سوار است و با قدرت و تسلط كامل آن
اسب را در جهتى كه خود انتخاب كرده مى‌راند و اسب در كمال سهولت اطاعت مى‌كند.