كمك فكری:
رسیدگی فكری در جایی است كه یكی از بستگان انسان برای هدایت شدن نیاز به راهنمایی دارد. به عنوان مثال: یكی از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر نزد او رفتن و راهنمایی كردن، از فضیلت نماز و روزه سخن گفتن و ترساندن از پیامدهای ترك نماز و روزه در او مؤثر می شود، بر انسان لازم است كه نزدش رفته و به او كمك فكری كند كه امر به معروف و نهی از منكر است. به استفتایی در این زمینه توجه فرمایید:
«آیا انسان می تواند از نظر شرعی با خویشاوندانی كه بی تقوا و بی نماز و ضد انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟
جواب: قطع رحم جایز نیست، ولی باید آنها را با مراعات موازین امر به معروف و نهی از منكر كند.»[ر.ك: استفتاآت، ج 1، ص 488.
]
كمك عاطفی:
. شاید برخی تصوركنند كه اصرار و تأكید اسلام درباره صله رحم برای افرادی است كه تمكّن مالی دارند و اشخاصی كه از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی به دیگران را ندارند، برایشان لازم نیست. این تصور نادرستی است، زیرا هدف از صله رحم برقرار كردن ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان است و این ارتباط از راه های گوناگونی امكان پذیر است. گاهی رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ایجاد می كند و سبب دلجویی از خویشان می شود. به فرموده امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ :
«صِلُوا اَرْحامَكُم وَ لَو بِالتَّسلیمِ»[
الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 155
]
با بستگان خود صله رحم كنید، گرچه با سلام كردن (به آنان) باشد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:
پیوند میان برادران آن گاه كه پیش هم هستند، دیدار همدیگر است و در مسافرت نامه نوشتن به یكدیگر.[همان، ص 670.]
گاهی نیز شركت در غم و شادی خویشان از موارد صله رحم است؛ شركت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دلجویی از بازماندگان آنان، و نیز شركت در مجالس جشن و سرور آنان، رسیدگی عاطفی محسوب می شود كه در تقویت و تحكیم رابطه خویشاوندی نقش مؤثری دارد.
ترك آزار:
. یكی از بهترین روش های صله رحم با خویشاوندان، ترك اذیت و آزار آنان است. بدین معنا پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نكردن در زندگی آنها به عناوین مختلف، عیبجویی نكردن از آنان و... از بهترین موارد صله رحم است. اگر كسی نمی تواند به بستگان خود كمك مالی كند، لااقل باید زمینه اذیّت و آزار آنان را فراهم نكند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
بهترین چیزی كه به آن صله رحم می شود، خودداری كردن از اذیت و آزار آنان است. [همان، ص 151.
]
آثار رسیدگی به خویشان
صله رحم آثار و فواید ارزنده ای برای انسان دارد كه در اینجا به برخی از آنها اشاره می كنیم:
الف ـ طول عمر؛ یكی از مهم ترین آثار صله رحم، طولانی شدن عمر است. امام رضا ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
چه بسا مردی كه تنها سه سال از عمرش باقی مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقیمانده عمرش را به سی سال می رساند و خدا آنچه را می خواهد، انجام می دهد. [همان، ص 150.
]
شخصی به نام مَیسِر از امام باقر یا امام صادق ـ علیهما السّلام ـ نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
ای مَیسِر گمان می كنم به خویشان خود نیكی می كنی؟ گفتم: آری فدایت شوم! من در نوجوانی در بازار كار می كردم و دو درهم مزد می گرفتم، یك درهم آن را به عمّه ام و درهم دیگر را به خاله ام می دادم. آن گاه امام فرمود: به خدا سوگند تاكنون دوبار مرگت فرا رسیده، ولی به خاطر صله رحم به تأخیر افتاده است.»[بحارالانوار، ج 74، ص 100.
]
ب ـ فراوانی روزی؛ حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ فرمود:
هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی اش را افزایش دهد، باید صله رحم كند. [اصول كافی، ج 2، ص 156.
]
ج ـ حسن خلق؛ امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیكو می كند. [ بحارالانوار، ج 74، ص 114.
]
د ـ پاكی اعمال و دفع بلا؛ امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اعمال را پاك می كند و بلا را دور می سازد. [اصول كافی، ج 2، ص 152.
]
هـ . آسانی حساب؛ امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان حساب روز قیامت را آسان كرده و از مرگ بد جلوگیری می كند. [بحارالانوار، ج 74، ص 104.
]
و . آبادی شهرها: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
صله رحم و خوشرفتاری با همسایه شهرها را آباد می كند. [همان، ص 120.
]
نكوهش قطع رحم
قطع رحم و ترك رسیدگی به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرار گرفته است و هر مسلمانی به شدت باید از آن پرهیز كند. خداوند تعالی كسانی را كه با خویشاوندان خود قطع رابطه می كنند، در سه جای قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله می فرماید:
اگر از فرمان خدا رویگردان شوید، آیا جز این انتظار می رود كه در زمین فساد كنید و قطع رحم نمایید؟ آنها كسانی هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است. [ محمد (47)، آیات 22 ـ 23.]
امام صادق ـ علیه السلام ـ از جدش امام سجاد ـ علیه السلام ـ نقل می كند كه فرمود:
«... اِیّاكَ وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعوناً فی كتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ»[
الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 377
]
از معاشرت و دوستی با كسی كه با بستگان خود قطع رحم كرده بپرهیز، زیرا چنین كسی را در سه جای كتاب خدا (قرآن)[ ر.ك: بقره (2)، آیه 27، رعد (13)، آیه 25، و محمد (47)، آیات 22 ـ 23.] مورد لعن و نفرین یافته ام.
در جای دیگر می فرماید: به خدا پناه می بریم از گناها‌‌‌‌نی كه مایه تسریع نابودی است، مرگ ها را نزدیك و شهرها را از ساكنین، خالی می سازد و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر وترك احسان و نیكی (به آنان) است. [اصول كافی، ج 2، ص 448.
]